กระชับ
ชื่อพื้นเมือง
: กระชับ เกี๋ยงนา ขี้ครอก (ราชบุรี),
ขี้อ้น (ภาคเหนือ),
ขี้อ้นดอน (ขอนแก่น, เลย)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Xanthium
strumarium L.
ชื่อวงศ์ : ASTERACEAE
(COMPOSITAE)
ชื่อสามัญ : Cocklebur
ลักษณะ : ไม้ล้มลุกปีเดียว
ลำต้นตรง สูงได้ถึง 1.5
ม. ใบเดี่ยว
เรียงสลับ
รูปไข่แกมรูปสามเหลี่ยม
โคนเว้าเล็กน้อย
ขอบเรียบหรือหยักเว้าแหว่ง
ช่อดอกออกตามง่ามใบ
ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียอยู่ในช่อดอกเดียวกัน
ดอกเพศผู้เล็ก
อยู่ชิดติดกันเป็นกระจุกกลมตรงปลายช่อ
ดอกเพศเมียอยู่ชิดกันเป็นคู่ๆ
ในกระเปาะกลมรี
ทางตอนล่างของช่อ
เปลือกมีหนามปลายงอเป็นขอ
ที่ปลายกระเปาะมีหนามแข็ง
2 อันโค้งงอเข้าหากัน
แต่ละกระเปาะมี 2 ผล ผลละ
1 เมล็ด เมล็ดแก่สีดำ
ประโยชน์ :
ในประเทศแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีการใช้ส่วนต่างๆ
ของกระชับรักษาโรคหลายชนิด
ยอดอ่อนและต้นอ่อนที่มีใบแท้สมบูรณ์เมื่อทำให้สุกแล้วใช้กินเป็นผักได้
แป้งจากเมล็ดใช้ทำเส้นก๋วยเตี๋ยว
อย่างไรก็ตามการใช้เป็นอาหารหรือยาควรใช้ด้วยความระมัดระวัง
เพราะบางส่วนของกระชับก็มีสารพิษอยู่ด้วย
โทษ : ในเมล็ดมี
xanthostrumarin glycoside
ซึ่งเป็นพิษต่อสัตว์
สารนี้จะคงอยู่จนถึงระยะที่เมล็ดงอกเป็นต้นอ่อนมีใบเลี้ยงติดอยู่
เมื่อใบแท้เริ่มเจริญเติบโตไกลโคไซด์จะลดลงอย่างรวดเร็ว
สารพิษนี้ไม่สลายตัวแม้จะตากแดดให้แห้งแล้วก็ตาม
นอกจากสารไกลโคไซด์แล้ว
ในเมล็ดยังมี oxalic acid
วิตามินซี เรซิน
และน้ำมันซึ่งประกอบด้วย
oleic acid และ linoleic acid